Bài thơ Xúc cảnh được viết ra để thể hiện những tâm tư thời thế của Nguyễn Đình Chiểu, ông là một người chí sĩ yêu nước, bị mù hai con mắt nhưng những sáng tác của ông vẫn rất lừng lẫy và có nhiều cảm xúc. Mở đầu bài thơ đó là những lỗi tâm tư, băn khoăn lo lắng về thời thế của đất nước:
Hoa cỏ ngùi ngùi ngóng gió đôngTác giả đang mong ngóng một điều gì đó sẽ đến, ẩn dụ mượn hoa cỏ đang chờ những luồng gió đông để nói rằng tâm tư của ông là đang ngóng trông những điều kì lạ sẽ đến với đất nước của mình, ông mong muốn đất nước có một cuộc sống yên bình, nhân dân có một cuộc sống bình an, có đầy đủ cơm ăn áo mặc, nhân dân không phải sống trong cảnh bị áp bức bóc lột nữa. Chúa Xuân phải chăng đó là những mong ước nhỏ nhoi đó, một cuộc đời luôn lo cho dân cho nước như Nguyễn Đình Chiểu quả thật làm cho người đọc cảm phục và kính mến vô cùng. Nhưng tác giả lại sử dụng câu hỏi đâu hỡi có hay không, để nói về sự mong manh, có lẽ nó có thể là vô vọng vì đang trong tình cảnh đất nước nước xôi lửa bỏng nhân dân lâm vào đường lầm than, đói khổ.
Chúa Xuân đâu hỡi có hay không?
Mây giăng ải bắc trông tin nhạnTác giả sử dụng mây giăng để thể hiện những tội ác của kẻ thù, sự áp bức càng nặng nề thì lòng căm phẫn của người dân việt nam càng được lên cao, tội ác đó có rửa xuống sông Hoàng Hà cũng không hết tội. Tin nhạn đó là những niềm mong đợi được báo những tin vui, nhưng nó là điều rất mong manh, đất nước bị chia cắt nhân dân sống trong cảnh nghèo đói lầm than, đời sống nhân dân chịu nhiều cực khổ, sự căm thù kẻ thù xâm lược được tác giả nói là há đợi trời chúng phần nào nói lên những sự căm thù tới tột bậc của dân tộc Việt Nam đối với kẻ thù xâm lược của mình, ông luôn luôn sáng tác lên những tác phẩm đậm chất nhân văn. Ở bài thơ này ông đã mượn cảnh để nói về những tâm sự thời thế của mình, sự mong đợi, và những sự chông chờ có chút mong manh, nhưng với ý chí kiên cường và tấm lòng yêu nước của mình ông vẫn viết lên những tác phẩm hay và đậm chất nhân đạo để phê phán và tố cáo tội ác tày trời của kẻ thù, tội ác đó phải bị trừng trị. Sự căm thù không đội trời chúng của Nguyễn Đình Chiểu đã thể hiện được lòng yêu nước của ông đối vơi dân tộc của mình.
Ngày xế non nam bặt tiếng hồng
Bờ cõi xưa đà chia đất khác
Nắng sương nay há đội trời chung!
Chừng nào Thánh đế ân soi thấuTác giả đang nói về những ân huệ của nhà vua, tác giả đang nói về những ân xá mà nhà vua có thể làm, phải ân thấu và tố cáo những tội ác của kẻ thù để có thể giành được sự tự do cho dân tộc ta. Vua người đứng đầu của một đất nước đã đầu hàng và giờ đây chỉ còn Thánh Đế nữa ông phải hết lòng vì dân vì nước để có thể đưa đất nước thoát khỏi những lầm than và khó khăn của cả một dân tộc đang phải hứng chịu. Nguyễn Đình Chiểu sinh ra trong một thời thế có nhiều biến động, ông một con người có khí phách hiên ngang luôn hết lòng vì dân vì nước và vì độc lập tự do của dân tộc, người đã dùng những tài năng của mình để sáng tác lên những tác phẩm có nhiều ấn tượng và có tầm ảnh hưởng hết sức to lớn. Khi bị mù cả hai con mắt nhưng không lúc nào ông không lo lắng cho vận mệnh an nguy của đất nước, ông quả thật là tấm gương và là ngôi sao sáng của nền văn học Việt Nam.
Một trận mưa nhuần rửa núi sông
Khung cảnh thiên nhiên đã làm cho những tâm sự thời thế của tác giả được thể hiện rất rõ trong tác phẩm này, tác giả mượn cảnh để nói về những suy tư và trăn trở của mình, vận mệnh của đất nước đang an nguy nhưng để giữ lại thanh danh trong sạch tác giả đã lui về ở ẩn nhưng tấm lòng yêu thương dân chúng và lo cho đất nước cũng không nguôi ngoai trong ồng tác giả và đó là nguồn cảm hứng vô tận để tác giả viết lên những bài thơ hay như thế này. Tác phẩm này cũng đã nói lên tội ác của những kẻ đi xâm lược tội ác đó co nhảy xuống sông hoàng hà cũng không rửa hết tội được, nó tố cáo tộ ác của bọn hại dân chúng ta rơi vào sự lầm than bế tắc. Chúng ta càng phải tự hào về sự anh dũng của những anh hùng dân tộc, ca ngợi chủ nghĩa yêu nước và tố cáo chủ nghĩa thực dân tàn ác.
Nguyễn Đình Chiểu đã có rất nhiều những đóng góp lớn lo trong nền văn học nước nhà, các tác phẩm của ông đã để lại nhiều cảm xúc trong lòng người đọc, bài thơ Xúc cảnh đã thể hiện những tâm sự thời thế của ông trọng vận mệnh của đất nước.