Trong bài thơ Độc Tiểu Thanh ký, Nguyễn Du đã trăn trở băn khoăn không biết rằng ba trăm năm sau có ai khóc thương cho mình không. Thì đến những thế hệ sau này Tố Hữu đã thay mặt cho tất cả chúng ta gửi đến niềm yêu mến kính trọng tài năng Nguyễn Du qua bài thơ Kính gửi cụ Nguyễn Du. Bài thơ ấy có tác dụng rất lớn trong việc đề cao tác phẩm thiên tài của Nguyễn Du, đồng thời tưởng nhớ đến đại thi hào của dân tộc.

Trước hết là khổ thơ đầu chúng ta như được Tố Hữu đưa về mảnh đất sinh ra con người thiên tài Nguyễn Du cùng tác phẩm nổi danh ấy:

Nửa đêm qua huyện Nghi Xuân
Bâng khuâng nhớ Cụ, thương thân nàng Kiều...
Hỡi lòng tê tái thương yêu
Giữa dòng trong đục, bánh bèo lênh đênh.

Nửa đêm qua huyện Nghi Xuân, đó chính là mảnh đất sinh ra con người thiên tài Nguyễn Du. Tố Hữu bâng khuâng nhớ đến cụ Nguyễn Du và nhớ đến tác phẩm Truyện Kiều của ông. Lòng nhà thơ như cảm thấy tê tái khi nhớ đến cuộc đời của thuý Kiều cũng như của nhà thơ. Cái phận lênh đênh trước dòng đời ấy. Nàng Kiều kia xinh đẹp nết na mà lại có số phận hồng nhan bạc mệnh. Chính cái xã hội phong kiến đen tối kia đã làm cho cuộc đời người con gái đáng ra phải có cuộc sống hạnh phúc thế mà lại phải sống trong cảnh làm kĩ nữ hầu hạ khách làng chơi. Nhà thơ tiếc thương cho số phận nàng Kiều hay tiếc thương cho cuộc đời của Nguyễn Du. Bởi vì cuộc đời ông đã sơm phải mất mồ côi mẹ sau ở với anh trai, cuộc sống có khấm khá thế nhưng chốn quan trường làm cho một người như ông khó có thể yên phận được.

Nhớ thương tiếc nuối cho những số phận của chính tác giả và nhân vật trong tác phẩm ấy Tố Hữu nhắc lại những nét chính trong cuộc đời nàng Kiều:

Ngổn ngang bên nghĩa bên tình
Trời đêm đâu biết gửi mình nơi nao?
Ngẩn ngơ trông ngọn cờ đào
Đành như thân gái sóng xao Tiền Đường!

Hai chữ nghĩa và chữ tình kia vốn dĩ không thể nào đặt lên bàn mà cân cho được. chính vì thế mà Kiều người con gái tài sắc ấy rơi vào tình trạng ngổn ngang trăm mối. Nàng chọn chữ hiếu hi sinh chữ tình và từ đó hành trình gian nan của cuộc đời cứ gieo bao sóng gió với người con gái xinh đẹp ấy.

Đêm thâu nào biết gửi mình nơi đâu phải chăng nhà thơ cũng như đang thương cho một kiếp người tài năng nhưng mệnh bạc ấy. Người con gái ấy không có một cuộc sống êm đềm như ý mà đành phải như phận làm gái kĩ nữ và chính vì thấy ô nhục “bướm chán ông chường” cho nên nàng quyết định gieo mình xuống sông Tiền Đường. Ở đây Tố Hữu khóc thương Nguyễn Du nhưng đồng thời cũng khóc thương nàng Kiều xinh đẹp tài năng ấy.

Còn Nguyễn Du thì sao? Tố Hữu đã bày tỏ nỗi lòng thành kính của mình khi nhắc lại những băn khoăn trăn trở của nhà thơ hai trăm năm trước:

Nỗi niềm xưa nghĩ mà thương:

Dẫu lìa ngó ý, còn vương tơ lòng...
Nhân tình, nhắm mắt chưa xong
Biết ai hậu thế, khóc cùng Tố Như?

Mai sau, dù có bao giờ...
Câu thơ thuở trước, đâu ngờ hôm nay!
Tiếng đàn xưa đứt ngang dây
Hai trăm năm lại càng say lòng người

Nỗi niềm mà Nguyễn Du đã làm cho những thế hệ sau này đặc biệt là nhà thơ Tố Hữu cảm thấy thương lòng. Không biết ai hậu thế có khóc cùng Tố Như không. Thế nhưng bài thơ chính là câu trả lời cho sự trăn trở ấy. Không chỉ riêng nhà thơ mà tất cả chúng ta hiện nay vẫn nhắc về cuộc đời sự nghiệp của ông và cả nhân vật người con gái xinh đẹp tài năng kia nữa. Đó chính là sự biết ơn đến những gì Nguyễn Du đã để lại cho hậu thế bây giờ. Dù đã nhắm mắt xuôi tay có lẽ khi được biết bài thơ này ông cũng phần nào yên lòng an nghỉ. Không những danh tiếng của ông được người đời sau nhắc mãi đến mà cả tác phẩm thiên tài với những triết lý nhân sinh sâu sắc kia cũng còn mãi trên đời. Điều tự hào hơn cả là mặc dù cốt truyện của Trung Quốc thế nhưng khi qua tài năng của Nguyễn Du tác phẩm của ông lại được dịch ra nhiều thứ tiếng. Và những câu thơ ấy như ghi dấu tạc vào lịch sử văn học nước nhà và nhân loại.

Sang khổ thơ tiếp theo Tố Hữu lại nói lên số phận người đàn bà mà câu thơ của Nguyễn Du vẫn trở thành một quy luật của ngày xưa:

Trải bao gió dập sóng dồi
Tấm lòng thơ vẫn tình đời thiết tha
Đau đớn thay phận đàn bà
Hỡi ôi, thân ấy biết là mấy thân!

Nhà thơ ca ngợi Nguyễn Du rằng cuộc đời ông cũng có nhiều ngang trái, bao nhiêu mưa dập gió dồi thế nhưng ông vẫn cất lên những lời thơ tha thiết về chữ tình trong đời sống của con người. Câu thơ tha thiết nhất mà đến nay vẫn được nhắc lại như một câu nói cửa mồm “Đau đớn thay phận đàn bà”. không biết rằng những số phận bất hạnh ấy có phải là tất cả những người con gái hồng nhan nhưng bạc mệnh không. Cái số phận của những người con gái trong thời phong kiến ấy vốn dĩ đã không mấy tốt đẹp. Chính vì lẽ đó mà Nguyễn Du kết luận cho số phận của họ như thế. Chẳng thế mà qua những bài thơ của Hồ Xuân hương ta cũng biết rằng số phận của họ khổ như thế nào. Thế còn ngày nay thì sao?

Nhà thơ tiếp tục nói về số phận người phụ nữ nhưng là đương thời chứ không phải trong xã hội cũ nưa, đồng thời ông thay Nguyễn Du tố cáo Sở Khanh kia hay cũng chính là xã hội trọng nam khinh nữ, xã hội bị vấy bân những đồng tiền hôi tanh mà đẩy con người xinh đẹp tài năng vào cuộc đời gian truân đa đoan:

Ngẫm xem qua kiếp phong trần
Đời vui nay đã nửa phần vui đây.
Song còn bao nỗi chua cay
Gớm quân Ưng Khuyển, ghê bầy Sở Khanh.

Cũng loài hổ báo ruồi xanh

Cũng phường gian ác hôi tanh hại người!
Tiếng thơ ai động đất trời
Nghe như non nước vọng lời nghìn thu.

Ngẫm qua kiếp thì phụ nữ đương thời đã phần nào đó vui hơn so với Thuý Kiều. Tuy họ vẫn còn chưa được bình đẳng quá mức nhưng ở thời Tố Hữu thì người con gái cũng được ra chiến trận, cũng làm cán bộ và có cuộc sống gian khổ nhưng hạnh phúc vì được cống hiến sức mình cho tổ quốc.

Chính vì thế mà nhà thơ nói là nửa phần vui. Nhà thơ không quên tố cáo xã hội cũ với những cái tên như Ưng Khuyển và Sở Khanh. Chúng đại diện cho xã hội xưa đẩy con người con gái vào gian truân, gieo bao nhiêu cay đắng vào cuộc đời của họ. Bọn chúng tưởng cọp hổ gì nhưng chỉ đáng là những con ruồi xanh ghê tởm hôi tanh mà thôi. Dòng máu của chúng không phải là người chúng chỉ xứng là thú. Vì có thế chúng mới có thể hại người như thế được. Và tất cả những điều ấy đều là nhằm nhắc đến công lao của Tố Như đã cất lên những câu thơ tố cáo sâu sắc bọn buôn thịt bán người ấy để cho đến bây giờ những câu thơ ấy vẫn động lòng người.

Không phải là hai trăm năm hay ba trăm năm như Tố Như lo lắng trăn trở mà cho đến nghìn năm sau thì cả dân tộc Việt nam và thế giới vẫn nhớ đến con người và tác phẩm của ông:

Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du
Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngày.
Hỡi người xưa của ta nay
Khúc vui xin lại so dây cùng Người!

Sông Lam nước chảy bên đồi
Bỗng nghe trống giục ba hồi gọi quân...

Những câu thơ cuối cất lên như bày tỏ tấm lòng thương nhớ kính trọng tổ tiên của nhà thơ với Nguyễn Du, Thật vậy cái tên Nguyễn Du chẳng hề xa lạ với người dân Việt nữa không những thế ông còn là một danh nhân văn hoá thế giới. Điều ấy chứng tỏ được tầm vóc của ông là tầm vóc của thế giới. Tác phẩm của ông sáng tác theo thể thơ lục bát thoảng lên trong những lời ru của mẹ nghe êm đềm làm sao. Và tiện đây nhà thơ của chúng ta vui, hạnh phúc khi được đặt chân lên mảnh đất sinh ra con người thiên tài ấy. Nhà thơ mong muốn được bày tỏ niềm hạnh phúc vui vẻ ấy với người đã khuất. Tiếng trống kia như vang mãi cho một kiếp người anh hùng nho sĩ.

Như vậy Tố Hữu đã thay mặt cho tất cả những thế hệ sau như chúng ta gửi lời niềm thương yêu kính trọng vô bờ với con người và tác phẩm thiên tài của Nguyễn Du. Có lẽ nằm ngủ một giấc ngủ ngàn thu kia Tố Như cũng phần nào nhẹ lòng khi thấy những thế hệ chúng ta vẫn còn nhớ thương đến mình.