– Đặc điểm chung: tàn bạo, mất hết tính người. Sự xuất hiện của chúng đồng nghĩa với báo hoạ. Chúng là hiện thực của trật tự xã hội tàn nhẫn, đày đoạ con người.
– Hình ảnh tên người nhà lí trưởng: là một tên tay sai đáng ghét. Tuy nhiên cũng có lúc hình như hắn “không dám hành hạ một người ốm nặng”. So với cai Lệ thì người nhà lí trưởng, dù độc ác cũng chỉ mới là sự độc ác mức “đàn em”.
– Hình ảnh tên cai lệ: là một tên tay sai chuyên nghiệp. Nghề của hắn là đánh người, trói người. Hắn mẫn cán và thành thạo. Mất hết tính người, hắn là một dã thú. Đây là sản phẩm của chế độ xã hội ấy đào tạo va trở thành một nhân vật đại diện cho bản chất, trật tự của chế độ tàn bạo ấy.
2. Tức nước vỡ bờ
Tình thế đặt chị Dậu trước sự lựa chọn: hoặc là để yên cho chúng giày xéo, hoặc đứng lên chống lại chúng. Một cách tự phát của diễn biến, chị đã vùng dậy quyết liệt.
– Lúc đầu, chị “cố thiết tha” van xin. Van xin là cách duy nhất để “mong” hai tay sai tha cho anh Dậu. Đây là sự nhịn nhục của kẻ dưới.
– Trước sự đểu giả và tàn bạo của cai Lệ, “tức quá không thể chịu được”, chị liều mạng cự lại.
+ Không còn van xin (mà có van xin thì cũng vô ích), chị đấu lí: “Chồng tôi đau ốm, ông không được phép hành hạ”. Cách xưng hô thấy chị không còn “nằm yên” trong tư cách kẻ dưới mà ngang hàng.
+ Mày trói chồng bà đi, bà cho mày xem. Chị Dậu đã chuyển sang một tư thế khác: bà – mày. Đó là tư thế của kẻ bề trên. Sự căm giận, khinh bỉ kẻ thù đã lên đến tột độ. Trong màn đấu lực, chị đã thắng.
– Hành động của chị Dậu xuất phát từ một qui luật: “Con giun xéo lắm cũng quằn”. Mặc dù tự phát, song hành động của chị cho thấy sức mạnh tiềm tàng của người nông dân. Sức mạnh ấy bắt nguồn từ ý thức nhân phẩm, từ tình yêu thương. Đây là đoạn văn sảng khoái nhất trong hơn một trăm trang Tắt đèn.
3. Một số thành công về phương diện nghệ thuật
– Một đoạn văn giàu kịch tính. Mâu thuẫn được đẩy dần lên và kết thúc là một hài kịch: cai Lệ “ngã chỏng quèo trên mặt đất”, “miệng lảm nhảm”, người nhà lí trưởng thì “ngã nhào ra thềm”. Những kẻ đại diện cho chính quyền, thật không ngờ, lại thảm hại đến thế trước sự tức giận, trước cái “nghiến răng” của một người đàn bà!
– Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Nổi bật nhất là nhân vật cai Lệ và chị Dậu. Bản chất, ngôn ngữ, cử chỉ của cai Lệ được khắc hoạ đậm nét và nhất quán: đểu giả và tàn ác, hung hãn và đê tiện. Đúng là một tay sai, một “chó săn” của chế độ thực dân phong kiến trước đây.
+ Nhân vật chị Dậu được miêu tả sinh động, các biến thái tâm lí được khắc hoạ chính xác và tự nhiên.
– Bút pháp linh hoạt trong một mạch truyện căng, đầy kịch tính. Đặc biệt, chất hài hước đã tạo cho đoạn văn thêm sảng khoái: Nhà văn cũng triệt để khai thác tính đối lập để tạo thêm sự sắc nét cho nhân vật: chị Dậu nhún nhường mà quyết liệt, cai Lệ hống hách, tàn ác mà lẻo khẻo, hèn yếu.