Nội dung

Thanh Tâm Tài Nhân nói đến Từ Hải trên bốn mươi trang lấy, Nguyễn Du chỉ nói trong mấy trang, mười phần bỏ đi tám. Tuy thế, trong Nguyễn Du có những điều trong Thanh Tâm Tài Nhân không có. Những điều có thể gợi hình ảnh một vị anh hùng. Từ Hải cùng ở với Kiều năm tháng rồi biệt Kiều mà đi. Thanh Tâm Tài Nhân chỉ nói thế. Nguyễn Du kĩ hơn:

Nửa năm hương lửa đương nồng,
Trượng phu thoắt đã động lòng bốn phương.

Trượng phu thoắt đã động lòng bốn phương. Con người này quả không phải là người của một nhà, một họ, một xóm, hay một làng. Con người này là của trời đất, của bốn phương. Một người như thế lúc ra đi ắt cũng không thể đi một cách tầm thường như Thanh Tâm Tài Nhân tưởng. Ta hãy xem Nguyễn Du tả lúc Từ Hải ra đi:

Trông vời trời bể mênh mang,
Thanh gườm yên ngựa lên đường thẳng rong.

Về sau, khi Từ Hải đã đắc chí, Kiều nhắc lại chuyện oan khuất ngày trước, Từ Hải của Thanh Tâm Tài Nhân nói: “Có khó gì việc ấy. Để ta điểm năm ngàn quân quét sạch đất Lâm Truy trả thù cho phu nhân”. Nguyễn Du không lấy lại câu nói này nhưng Nguyễn Du tả cái giận cửa Từ Hải:

Từ công nghe nói thuỷ chung,
Bất bình nối trận đùng đùng sấm vang.

Nếu ta nghi rằng lời thơ của Nguyễn Du thường rất dịu dàng, rất uyển chuyển, thường có những câu như:

Dưới dòng nước chảy trong veo,
Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha.

hẳn ta phải ngạc nhiên vì câu này tựa hồ như thô lỗ.

Nhưng một người phi thường như Từ Hải không thể trong lúc giận dữ ném một cái chén, một cái bát, hay đập bàn, đập ghế như cái bọn tầm thường là chúng ta. Từ Hải mà giận dữ hẳn phải kinh khủng như trời đương lặng lẽ bỗng nổi dông tố sấm sét:

Từ công nghe nói thuỷ chung,
Bất bình nổi trận đùng đùng sấm vang.

Còn có những đoạn Nguyễn Du không thêm, không bớt, chỉ lấy lại ý của Thanh Tâm Tài Nhân. Nhưng Nguyễn Du nói với một giọng tha thiết, hăng hái, lời văn của Nguyễn Du vô cùng hân hoan nên thay đổi cả ý nghĩa câu văn:

Quân trung gươm lớn giáo dài,
Vệ trong thư lập cơ ngoài song phi.
Sẵn sàng tề chỉnh uy nghi,
Bác đồng chật đất tinh kì rợp sân.

Thanh Tâm Tài Nhân đại khái cũng nói thế nhưng Thanh Tâm Tài Nhân không có cái giọng đậm đà và tựa hồ như sung sướng đó.
Một ví dụ nữa: ca tụng uy võ của Từ Hải, Thanh Tâm Tài Nhân viết: “Không quá ba ngày, Từ Hải phá một thôi được năm huyện”. Phá được năm huyện thì còn ra gì! Nguyễn Du chỉ bỏ vài chữ và đổi cách đặt câu:

Đòi cơn gió quét mưa sa,
Huyện thành đạt đó năm toà cõi Nam.

Vẫn chừng ấy ý mà lời văn mạnh mẽ và khoái chá biết chừng nào! Cả đoạn văn liền đó trong Đoạn trường tân thanh đều mạnh mẽ vô cùng:

Thừa cơ trúc chẻ ngói tan,
Binh uy từ ấy sấm ran trong ngoài.
Triều đình riêng một góc trời,
Gồm hai văn võ, rạch đôi sơn hà.

Khi Hồ Tôn Hiến sai ngươi đến thuyết hàng, Từ Hải lưỡng lự không muốn hàng, nỗi phân vân của Từ Hải, Thanh Tâm Tài Nhân tả trong ba bốn trang giấy. Nguyễn Du lấy ý của Thanh Tâm Tài Nhân thu lại trong có mấy câu mà thực là rắn rỏi, thực là ngang tàng:

Một tay gây dựng cơ đồ,
Bấy lâu bể Sở sông Ngô tung hoành.
Bó thân về bới triều đình,
Hàng thần lơ láo phận mình ra đâu?
Áo xiêm buộc trói lấy nhau,
Vào luồn ra cúi công hầu mà chi?
Sao bằng riêng một biên thuỳ,
Sức này đã dễ làm gì được nhau
Chọc trời quấy nước mặc dầu,
Dọc ngang nào biết trên đầu có ai!

Ai có ngờ trong thể lục bát là lối thơ êm êm, buồn buồn lại có những câu hùng tráng như vậy. Nhất là câu:

Sao bằng riêng một biên thuỳ,
Sức này đã dễ làm gì được nhau!
thực tỏ ra một lòng tự tin phi thường.

Nói tóm lại, hoặc bỏ bớt những đoạn vô ích, hoặc thêm vào một hai chi tiết, hoặc chỉ lấy lại lý của Thanh Tâm Tài Nhân, Nguyễn Du đã thực hiện được một cách hoàn toàn cái mộng của Thanh Tâm Tài Nhân, cái mộng biến Từ Hải thành một bậc anh hùng xuất chúng.